Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe

Wist jij dat Sinterklaas in Nederland op 5 december gevierd wordt? En dat de Kerstman eigenlijk dezelfde figuur is als Sinterklaas? We sprokkelden een aantal leuke feitjes over de goede man en zochten uit waar hij eigenlijk echt vandaan komt…

Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe. Het is weer die tijd van ’t jaar… Al zijn we dan geen kinderen meer, Sinterklaas roept toch een gevoel op van nostalgie en mijmeringen. Want we kennen hem allemaal, die Sinterklaas… Al is er tegenwoordig heel wat rond te doen. En dan vooral rond zijn pieten. Wij vroegen ons af waar die goede heilige man eigenlijk vandaan kwam en hoe het Sinterklaasfeest is ontstaan. We zochten het uit en stelden vast dat Sinterklaas heel veel te maken heeft met mythologie, initiatierituelen en Storytelling, waarden die voorkomen in onze opleidingen Connected Living en Rites of Life, Rituals for Living.

Bisschop van Myra

Het is algemeen geweten dat Sinterklaas is geïnspireerd op Sint-Nicolaas, de bisschop van Myra. Hij werd geboren omstreeks het jaar 280 in Patara, een kuststad in de huidige Turkse provincie Antalya. Hij groeide op in een welgestelde familie die zich bekeerde tot het christendom, wat in die tijd niet evident was. Christenen werden toen immers vervolgd door de Romeinen. Nicolaas werd in de 4e eeuw aangesteld tot bisschop in het naburige Myra (nu de stad Demre). Hij stierf er op een 6de december rond het jaar 340.

Het duurde niet lang of er ontstond een cultus rond zijn figuur. Allerlei verhalen en legendes deden de ronde en Nicolaas kreeg een heiligenstatus. Een cruciaal moment in de verering van Nicolaas was het verhuis (de translatio) van zijn beenderen en relieken vanuit Myra naar het Zuid-Italiaanse Bari (1087). Vanaf dat moment verbreidde zijn verering zich over heel West-Europa en kwamen horden pelgrims op de trekpleister af om de relikwieën te vereren. Zijn populariteit nam toe, daarvan getuigen tot vandaag de vele kerken die gewijd zijn aan Sint-Niklaas en de voor- en familienamen die op hem teruggaan: Nicolaas, Nico, Nick, Nicola, Klaas, Klaasje, Claus, Claes, Claessen,…

Van beschermheilige tot kindervriend

In die tijd werd Sint-Niklaas nog niet gezien als dé kindervriend zoals wij hem nu kennen. Door de vele wonderverhalen rond zijn leven die na zijn dood de kop opstaken, werd hij vooral een beschermheilige van verschillende groepen in de samenleving waaronder zeelieden, kooplieden en bankiers. Eén oude legende zorgde ervoor dat hij specifiek met kinderen in verband wordt gebracht. Zo zou hij ooit drie kinderen, die door een slager in stukken waren gehakt en in een ton verborgen werden, terug tot leven hebben gewekt. In die legende werden zij omschreven als ‘innocenti’ (onschuldigen), vandaar dat dit in de loop der jaren gelinkt werd aan de ‘onschuldige kinderen’ en Nicolaas patroon werd van de kinderen.

Een andere legende vertelt dat hij drie meisjes redde van de prostitutie door tot drie keer toe ’s nachts in het geheim een zak met goud door het raam te werpen (als bruidsschat) en dat maakte hem tot beschermheilige van ongehuwde meisjes en hoeren.

Maar hoe komt het nu dat Sint-Niklaas geschenken en snoepgoed brengt voor de kinderen? Dat kunnen we verklaren door parallellen met verhalen vanuit de Germaanse tijd.

Boeman

De Sint is eigenlijk een boeman, een waarschuwing voor kinderen. Hij is een figuur die wordt gebruikt om kinderen zoet te houden. “Wees braaf, of je krijgt geen cadeautjes!” “Gedraag je goed, of de Sint neemt je mee in zijn zak!” Vroeger bestonden er tal van boemannen, zoals de waternekker (die leefde in het water en kon je doen verdrinken) – ook wel Old Nick of Hnikkar genaamd (let op de stam ‘Nic’). Moderne boemannen kennen we ook, zoals Freddy Krueger of de Boogieman.

Naast Nicolaas van Myra lijkt de Noordse oppergod Odin (of Wodan) een inspiratiebron voor Sinterklaas geweest te zijn. Hij wordt gezien als de opperboeman uit de Germaanse tijd. Hij joeg kinderen enorm schrik aan. Wodan werd voorgesteld als een oudere man met een lange witte baard, een ruime mantel en een lans. Hij reed op een achtbenig paard (Sleipnir) door de hemel. Hij schonk zaden en vruchten aan mensen die offers brachten bij het haardvuur, wat op dat ogenblik gezien werd als de verbinding tussen hemel en aarde. Die offergaven (wortels of bieten) werden gelegd in een lege schoen of een kous. Toen de Heilige Nicolaas populair werd in onze streken werden de heidense tradities rond Wodan als het ware gekerstend en gekoppeld aan de verhalen rond Nicolaas.

Wodan en zijn zwarte krijgers

Een gekende bijnaam van Odin was Yggr, wat ‘de verschrikkelijke’ betekent. Er wordt algemeen aangenomen dat hij aan de basis ligt van sprookjesfiguren als de ‘oger’ (denk aan Shrek!), een grote, woeste, bebaarde, kind-etende man. Maar Odin was meer dan dat, hij was de geliefde, ontzagwekkende oppergod. Hij was de wijze, de grote leider met een alziende blik. Ook weer zeer vergelijkbaar met de geliefde en alwetende Sint van deze tijd. Hij was de god der doden, die net zoals de Sint zijn doden, zijn ‘pieten’ had. En bovendien was Odin de God van de poëzie, en ook met de Sint moet je rijmen.

In die tijd bestond nog iets wat je kan omschrijven als een “mannenbond”. De jonge knapen in de Germaanse tijd moesten hun angsten overwinnen. Odin was een enge, imposante kerel die stoute kinderen zocht en meenam in zijn zak. Op een dag was je er als kind aan toe om je angsten te overwinnen. Je riep dat je stout was geweest en werd meegenomen in de zak. Wanneer de zak open ging, werd het geheim verklapt: het waren je ooms, oudere broers, buurmannen enz. die je mee hadden genomen. Vanaf nu hoorde je tot de groep van ‘zij die weten’, je was geen klein kind meer.

Zwarte Piet

Wanneer je de God Odin eindelijk trotseerde zoals de traditie vertelt, veranderde de boeman in een bondgenoot. Je angst was overwonnen en je werd een man. Je overwon je angst voor het donker met zijn monsters en spoken. Daarom schilderde je je gezicht zwart, net als de krijgers genaamd de ‘harii’, het dodenleger van Odin. Deze groep van zwarte krijgers vergezelde hem op zijn Wilde Jacht, zijn tocht door de hemelen. Om tot dit leger te behoren, maakte je je gezicht zwart.

Odin had overigens ook 2 raven: Huginn en Munnin. Zij vlogen dagelijks over de wereld en keerden aan het eind van de dag terug om verslag uit te brengen aan Odin. Zwarte pieten zijn ook de figuren die de Sint informeren over goede en stoute kinderen.

Hoe dan ook, de zwarte gezel van de Sint had oorspronkelijk niets te maken met Afrikanen. In Frankrijk evolueerde hij tot Père Fouettard en in Duitstalige landen was het Knecht Ruprecht die de Sint begeleidde. Soms dook ook de demon Krampus op. Meestal waren deze gezellen bruin of zwart van huidskleur, donker gekleed en soms regelrecht angstaanjagend, met horens en bokkenpoten, gewapend met een roede, gesels of kettingen. Ze waren als het ware de boosaardige antipode van de kindvriendelijke Sint-Niklaas.

In onze streken werd Zwarte Piet voor het eerst afgebeeld in het prentenboek Sint Nikolaas en zijn Knecht van de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman uit 1850. Als knecht van de Sint moest hij het paard vasthouden en kreeg hij het uiterlijk van een page (pofbroek, wambuis, kraag en muts met pluimen).

Aanvankelijk is er geen rechtstreekse verwijzing dat Piet een zwarte slaaf zou zijn, maar – vooral in Nederland – ging hij meer en meer lijken op een man met een pikzwarte huid, dikke roodgestifte lippen, een kroezelpruik en gouden oorringen. Bovendien gedroegen de vertolkers van Zwarte Piet zich vaak doelbewust dom en onhandig. Dat gaf de figuur een omstreden ‘koloniaal’, om niet te zeggen ‘racistisch’ karakter, dat begrijpelijkerwijs wel wat wrevel veroorzaakt. Denk trouwens niet dat de hetze rond Zwarte Piet nieuw is: in 1930 verscheen in De Groene Amsterdammer al een opiniestuk waarin het hele Sinterklaasfeest kritisch werd bekeken.

Sinterklaas = Kerstman

Tot slot zijn er nog een aantal leuke weetjes over Sinterklaas die we nog graag met jullie delen.

Hoe komt het eigenlijk dat de Sint zogezegd uit Spanje komt?

Dat had te maken met het feit dat zijn geraamte en relikwieën verhuisden naar Bari, een stad in Zuid-Italië. Destijds maakte deze streek immers deel uit van het Spaanse Rijk, ‘het Rijk der Beide Siciliën’. Vandaar dat de stoomboot zogezegd uit Spanje komt

Waarom eten we mandarijntjes?

De ‘appeltjes van oranje’ – sinaasappelen en mandarijntjes – gaan ook terug naar het verhaal van de oppergod Wodan: ze zijn het Spaanse equivalent van de vruchten van Wodan, de appels die werden uitgedeeld.  

Waarom is de traditie van Sinterklaas blijven bestaan in Nederland, een grotendeels calvinistisch land?

De calvinisten hebben inderdaad geprobeerd om de Sinterklaastraditie af te schaffen als katholiek bijgeloof. Zij mochten immers geen heiligen vereren. In Delft bijvoorbeeld werd het Sinterklaasfeest in 1600 gewoon verboden. Ook elders waren er dergelijke pogingen. “Wat is dit anders dan afgodendienst?” schreef een 17de-eeuwse protestantse dominee. Maar Sinterklaas overleefde! Een eeuwenoude traditie kan je niet zomaar tenietdoen.

Waarom vieren Nederlanders de Sint op 5 december en Belgen op 6 december?

In Nederland wordt Sinterklaas niet op 6 december gevierd, maar op de avond van 5 december. Daar is Sinterklaas niet alleen een feest voor kinderen, maar voor het hele gezin. Ook de volwassenen geven elkaar pakjes. Sinterklaas heet daar trouwens “Pakjesavond”. Dit is historisch gegroeid. Tachtig tot honderd jaar geleden hebben de protestanten in Nederland het vieren van sinterklaas verboden, want het protestantisme aanvaardt geen heiligen. Mensen begonnen dus sinterklaas stiekem te vieren, thuis, op de avond van 5 december. Tegenwoordig vieren de Nederlanders sinterklaas weer veel uitbundiger.

Waarom hebben we een Sinterklaas én een Kerstman?

Onze Sinterklaas werd door Hollandse migranten naar Amerika gebracht, waar hij verbasterde tot de Amerikaanse kerstman aka Santa Claus. Vreemd genoeg doet dit alter ego nu in Europa zijn origineel archetype concurrentie aan.

Wat is een roe?

Een roe is een bundel takken of twijgen of een enkele rijs, twijg, stok of staaf. Het is eigenlijk een middeleeuws strafwerktuig. Oorspronkelijk speelde de roe echter ook binnen de Sinterklaastraditie geen rol als strafwerktuig. Het was een teken om aan te geven dat een kind het Sinterklaasfeest ontgroeid was en dus op weg was naar de volwassenheid; een kind dat een bepaalde leeftijd had bereikt, kreeg geen geschenken meer maar de roe. De betekenis van de roe als instrument om te straffen kwam op aan het eind van de 18e en het begin van de 19e eeuw, toen het opvoedingselement in de Sinterklaastraditie steeds meer centraal kwam te staan. Sinds halverwege de 20e eeuw is de roe weer helemaal naar de achtergrond verdwenen. Maar we vinden het wel nog terug in gekende Sinterklaasliedjes, zoals ‘wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe.’

Bronnen: Canvas, Historianet.nl, Abe de Verteller, Wikipedia