de Polyvagal Theory: De Kracht van je veilig voelen
Je hebt het wel eens meegemaakt. Je bent op vakantie, maar blijft toch stress voelen en begrijpt niet waarom. Je voelt een bepaalde spanning, ook al is de situatie relaxed. Of je bent in een groep van vrienden maar voelt toch aarzeling om jezelf te zijn. Misschien word je soms wel geconfronteerd met kinderen die in een vriendengroep agressief gedrag vertonen terwijl dit helemaal niet nodig is. Dan is er waarschijnlijk sprake van een irrealistisch gevoel van onveiligheid. Maak kennis met de Polyvagal Theory!
De wat? De Polyvagal Theory? Het klinkt misschien niet helemaal onbekend in de oren, maar wat is dat beestje eigenlijk? We klopten aan bij Niek Ghekiere, in de hoop dat hij dit ons op een eenvoudige manier kan uitleggen.
Wat is de Polyvagal Theory?
“De Polyvagal Theory geeft ons een inzicht in de biologische ‘dynamieken’ die aan de grondslag liggen van ons veilig voelen en sociaal betrokken zijn. Deze theorie geeft ons niet alleen inzicht in de neurale werking. De vaststellingen tonen het belang van veiligheid en sociale betrokkenheid aan en bieden ons richtlijnen en instrumenten aan om stress, trauma, hechtingsproblemen en zelfs autisme vanuit een neurologisch kader, doeltreffend te benaderen.
De Polyvagalness kadert binnen de neurowetenschap, de wetenschap die zich bezighoudt met de studie van ons zenuwstelsel. Dr. Stephen Porges (USA) bestudeerde als neurowetenschapper de werking van de vagale zenuw en bracht de verschillende taken en opdrachten van deze zenuwstreng in kaart. ‘Poly’ betekent ‘veel’, en ‘vagaal’ verwijst naar de nervus vagus. Deze zenuw stuurt signalen in de richting van de verschillende organen van het lichaam maar hij zendt ook informatie over de toestand van de organen naar het centrale zenuwstelsel. Porges, de grondlegger van de Polyvagale Theorie, stelde vast dat de vagale zenuw echter meer doet dan organen stimuleren en de werking ervan organiseren. Hij ontdekte dat de zenuw ons vooral in staat stelt om stress te detecteren en onszelf in veiligheid te brengen, om ons te hechten en ons sociaal geëngageerd te voelen.
Sinds de ontdekkingen van Porges kunnen we stellen dat ons autonome zenuwstelsel bestaat uit 3 subsystemen en geen 2 (waar men heel lang van uit ging). In het ‘oude’ systeem verdeelde men het zenuwstelsel onder in een sympatisch deel (wat ons in staat stelt om te vechten en te vluchten, energie te mobiliseren) en een parasympatisch deel (wat verantwoordelijk is voor rust, herstel en het verlagen van de metabolische activiteit). Porges wees de ventrale vagus (onderdeel van het parasympatisch zenuwstelsel) aan als een derde subsysteem van ons autonome zenuwstelsel. Dit onderdeel van ons zenuwstelsel is de jongst ontwikkelde ‘laag’ binnen ons zenuwstelsel en kenmerkend voor zoogdieren. Door zijn functies wordt dit zenuwstelsel ook ‘het sociaal systeem’ genoemd en verzorgt het de lichamelijke basis voor sociaal contact en veiligheid.”
Het wordt abnormaal als in een veilige omgeving het defensie systeem toch ‘aan blijft’ staan.
Waarom is Veiligheid zo belangrijk?
“De drie-ledigheid van ons autonome zenuwstelsel geeft ons meer inzicht in de neurologische basis van veiligheid, gevaar en levensbedreiging. Het proces dat onbewust -dus autonoom en buiten ons bewustzijn om- de risico’s in een omgeving beoordeelt en op basis hiervan onze neurale netwerken activeert en ons aanpast aan die omgevingssignalen, wordt neuroceptie genoemd. Daar waar de omgeving als veilig wordt gezien, zal het sociaal engagement systeem elk ander (neurologisch) verdedigingssysteem onderdrukken. Hier voelen we ons kalm, is er fysiek contact mogelijk, kijken we elkaar aan en voelen we ons goed. Zodra we risico’s waarnemen, dan krijgen de andere 2 systemen ‘voorrang’. Bij gevaar krijgt het sympatisch deel meer ruimte wat ons in staat stelt om te vechten en te vluchten. Wanneer een risico levensbedreigend is, dan treedt het oudste systeem in werking en raken we in een toestand van verlaagd bewustzijn, dissociatie of bevriezing.
We hebben in de hersenen patronen ‘gecreëerd’ die geassocieerd worden met veilige situaties: bekende omgeving, bekende gezichten, vriendelijke mensen etc. Een afwijking daarvan activeert automatisch de defensie en remt dus het sociale betrokkenheidsysteem. Op zich is dit allemaal dus normaal. Het wordt abnormaal als in een veilige omgeving het defensie systeem toch ‘aan blijft’ staan. Binnen de (lichaamsgerichte) psychotherapie is het met andere woorden de uitdaging om strategieën te ontwikkelen die het ‘downreguleren’ van verdedigingsmechanismen mogelijk maakt.”
En wat met Hechting en Bonding?
“Wanneer we geboren worden, is ons lichaam nog niet ‘af’. Niet alleen de lichaamsdelen zijn onvolgroeid, ook het zenuwstelsel is nog niet klaar. Net daarom zijn wij als zoogdier veel langer afhankelijk van onze omgeving dan primitievere levensvormen. In deze afhankelijkheid zal het kind de bouwstenen leggen voor zijn sociaal vermogen. Tijdens de kindertijd ontwikkelen zich structuren die de afstemming op de ander steeds meer reguleren. Deze vormen de basis voor de ontwikkeling van vaardigheden die van belang zijn in het sociale leven.
Het sociale zenuwstelsel ondersteunt de binding tussen baby en moeder en andere zorgpersonen. Zodra een baby geboren is, maakt het spontaan contact met de moeder. Het kind zoekt de moeder, kijkt, ziet een glimlach enz. Het ervaart de wereld, die zich kenbaar maakt in vriendelijke gezichtsuitdrukkingen, warme stemklanken, gehouden worden enz., als ‘veilig en welkom’. Sociaal contact is een mogelijkheid waarmee we geboren worden en drukt zich uit, al bij een baby, in een spontaan contact. Spontaan contact is dus verbonden met ons zenuwstelsel en zal een belangrijke rol spelen in onze emotionele ontwikkeling.
Als het sociale betrokkenheidssysteem niet goed functioneert, domineert het systeem dat je aanzet om te vluchten/vechten of te bevriezen.
Zelfs bij bedreiging zal een pasgeborene eerst en vooral vanuit het sociaal engagement systeem reageren. Wanneer er geen veiligheid ontstaat, zal het sympathisch deel (dus vluchten of vechten) de reactie overnemen. Dat systeem geeft echter, in de afhankelijke en hulpeloze positie van de baby, geen oplossing. Indien het kind deze overlevingsstrategie dus niet direct kan toepassen of als er geen reactie op komt (bijvoorbeeld bij baby’s die vlak na de geboorte weggenomen worden bij de moeder voor medische behandelingen of bij moeders met een depressie), ervaart het gevoelens van onveiligheid en leert het de wereld kennen als een onveilige plek. Op dat moment zal het oudste systeem, de dorsale vagus, zijn werk doen: het organisme zal ineenkrimpen en bevriezen. Indien geen herstelcontact bestaat, zal ook op latere leeftijd vechten of vluchten of passiviteit onze eerste reactie op gevaar zijn, omdat het lichaam ‘geleerd’ heeft bij gevaar sneller vanuit een ouder primitief systeem te reageren in plaats vanuit een sociaal geëngageerd systeem. We kunnen dan weinig stress aan en bij elke overprikkeling zal het lichaam in stress-modus overgaan, waardoor sociaal engagement niet mogelijk is, omdat we ons onveilig voelen. Als het sociale betrokkenheidssysteem niet goed functioneert, domineert het systeem dat je aanzet om te vluchten/vechten of te bevriezen.”
Ok, ik begrijp het. Maar wat kan ik concreet doen met deze kennis?
“Door de Polyvagal Theory te kennen en te begrijpen, zijn wij in staat om op een andere manier en meer genuanceerde manier om te gaan met mensen met traumatische ervaringen. We leren opnieuw wat het belang van veiligheid is in een therapeutische, maar ook opvoedingssituatie of een andere stressvolle situatie. Porges geeft ons ook handvaten hoe we deze veiligheid kunnen bekomen om heling en interactie te komen. Deze theorie geeft ons een neurologisch kader om de opvoeding van onze kinderen nog genuanceerder te benaderen. Ook leerkrachten zijn gebaat met deze kennis, net als managers, coaches en (lichaamsgerichte psycho)therapeuten.
We weten dat er diverse psychiatrische en gedragsmatige stoornissen bestaan, die gekenmerkt worden door problemen met het onderhouden van sociale interactie, zoals autisme, hypersensitiviteit, burnout, sociale angst, post traumatische stressstoornis, en hechting stoornissen. Als het sociale betrokkenheidsysteem niet goed functioneert valt de vagus rem weg en domineert het mobilisatie subsysteem (vechten/ vluchten) of zelfs het immobilisatie subsysteem (je voor dood houden, freezing en gedragsmatige geremd zijn). Porges speculeert dat bij bovengenoemde aandoeningen mogelijk het sociale betrokkenheidsysteem niet goed functioneert.
Porges heeft veel aandacht gegeven aan de ontwikkeling van interventies die mensen met autisme en trauma kunnen helpen. Het creëren van een veilige relatie en omgeving is één aspect van zijn queeste geweest. Want deze veiligheid is een voorwaarde om veilige gehechtheid te kunnen ontwikkelen en opnieuw te kunnen realiseren. En in deze veilige omgeving zal een kind of een volwassene veel gemakkelijker leren, ontwikkelen en veerkrachtig worden. Maar ook is er veel aandacht gegaan naar het downreguleren van verdedigingsmechanismen. Daar waar de primitievere mechanismen vaker een destructief effect hadden voor de persoon op zichzelf en/of de omgeving, hebben wetenschappers en therapeuten hun focus gelegd op het ontwikkelen van technieken die het sociaal engagement systeem opnieuw activeert als een waardig verdedigingsmechanisme.”
En waarom dr. Amber Gray? Wie is dat eigenlijk?
” Deze zomer krijg je opnieuw de kans om deel te nemen aan de vernieuwde Summer School Polyvagal Theory met Dr. Amber Elizabeth Gray. Amber werkt(e) heel nauw samen met Stephen Porges en is de grondlegster van de ‘Restorative Movement Psychotherapy and Polyvagal-informed Somatic and Dance/Movement Therapies’.
Amber Elizabeth Gray is een langdurige beoefenaar van lichaamsgerichte kunsten en wetenschappen (somatische psychologie, levensimpressies lichaamswerk, energiegeneeskunde, cranio-sacrale therapie, yoga en shiatsu), een erkende geestelijke gezondheidsprofessional en een pleitbezorger van mensenrechten. Ze is een bekroonde danstherapeut en een geautoriseerde Continuum Movement Teacher.
Amber werkt al bijna 20 jaar samen met mensen die mensenrechtenschendingen, oorlog, natuurrampen en humanitaire responsteams hebben overleefd. Ze is momenteel directeur van Restorative Resources Training and Consulting, en haar non-profit tegenhanger, Trauma Resources International, en is klinisch adviseur bij The Center for Victims of Torture.
Ze heeft een pioniersrol vervuld in het gebruik van somatische psychotherapieën, bewegingspsychotherapieën en creatieve psychotherapieën in interculturele contexten, zoals complexe humanitaire noodsituaties en natuurrampen.
Deze training is exclusief in België en werd speciaal ontwikkeld voor lichaamsgerichte (psycho)therapeuten, dans- & bewegingstherapeuten, leerkrachten, psychotherapeuten, mensen die werken met trauma, mensenrechten en/of psychische aandoeningen, etc. Heel bijzonder is het werk dat Amber doet met vluchtelingen.
De Summer School dit jaar draagt volgende titel: ‘Roots, Rhythm, Reciprocity: Polyvagal-informed Somatic, Dance & Movement Therapies for Trauma’ (Wortels, ritme, wederkerigheid: polyvagale-geïnformeerde somatische, dans- en bewegingstherapieën voor trauma).”
Is dit iets voor mij?
“Zeker weten! De Polyvagal Theory zelf, het model en de instrumenten reiken veel verder dan enkel de toepassing op die 2 specifieke doelgroepen. De kennis van de Polyvagal Theory is zo fundamenteel in zijn benadering, dat het heel belangrijk is dat gezondheidswerkers dit kennen zodat ze op een meer diepgaande manier kunnen omgaan met de problematiek van een cliënt en er een antwoord op bieden. Aan de andere kant is de kennis zó primordiaal dat niet alleen gezondheidswerkers, als psychotherapeuten, maar ook opvoeders, rechters, onderwijzers, zelfs religieuze leiders & politiekers baten bij die kennis. Ook mensen die niet professioneel aan de slag zijn in 1 van de opgesomde vakgebieden, kunnen heel wat opsteken tijdens deze Summer school om zichzelf, hun partner en/of hun kind beter te begrijpen.
Het is belangrijk om te leren wat het belang van veiligheid en sociaal engagement is en hoe veiligheid zich manifesteert in een persoon. Ook ordehandhavers kunnen aan de hand van deze kennis beter omgaan met zowel daders als slachtoffers.”
Bronnen:
Dana, D. (2018) The polyvagal theory in therapy. W.W. Norton & company , New York
Porges, S.(2017) De polyvagaal-theorie en de transformerende ervaring van veiligheid. Uitgeverij De Mens!, Eeserveen